Kosten en baten analyses van kunstparticipatie voor ouderen. Het is ingewikkeld, zo niet onmogelijk of peperduur, om tot een goede berekening te komen van kosten en baten van actieve kunstparticipatie projecten. De vraag is ook of het wenselijk is. Zijn bijvoorbeeld de 470 verhalen van ouderen zélf die wij hebben verzameld in dit onderzoek, die de betekenis en waarde overduidelijk uitdrukken, niet genoeg? Of kunnen we niet refereren naar de verbeterde kwaliteit van leven van ouderen die blijkt uit de verhalen, en verwijzen naar de positieve relatie tussen kwaliteit van leven en de vermindering van het zorggebruik uit de wetenschappelijke literatuur?
Vooral veel vragen
In dit onderzoek deden we een maatschappelijke rendementsanalyse samen met betrokken kunstenaars, onder leiding van het Verwey-Jonker instituut. Hierin focuste de onderzoeker zich op de kosten en baten van kunstprojecten voor ouderen die betrokken waren in het onderzoek Kunst in de Zorg. De bevindingen riepen veel reacties en vragen op tijdens een plenaire terugkoppeling naar kunstenaars, initiatiefnemers en programmaleiders. Het bespreken van de uitkomsten werd al snel een vragenuurtje.
Een inkijkje in het moment van terugkoppeling. Kunstenaars gaven aan het teleurstellend te vinden dat met name was gefocust op de kosten, en dat de baten zo summier waren geïnventariseerd. Vervolgens bespraken we de kostenkant. Naast allerlei detail-vragen omtrent kosten, kwamen er vragen als: ‘Zijn woonkosten meegenomen?’ ‘Hoe zit het met scholingskosten van medewerkers?’ ‘Moeten kosten van zorgmedewerkers al dan niet worden meegenomen?’ Verder kwam naar voren dat er veel onzichtbaar werk is dat kunstenaars verrichten dat niet of lastig in kosten is uit te drukken. Tevens ontspon zich een discussie over de vraag of het te rechtvaardigen is dat deelnemers al dan niet financieel bijdragen aan activiteiten.
Daarna volgde een bespreking van de analyse van de baten. Deze wierp ook een aantal belangrijke vragen op. De huidige internationale literatuur over ‘effecten’ ofwel baten, zouden een momentopname beschrijven (kort na de activiteit, en niet de effecten over de langer termijn). Een andere vraag is: wat betekent deelname over een langere periode? Heeft een deelnemer meer ‘baat’ bij wekelijkse kunstactiviteiten, of een éénmalige voorstelling? Belangrijkste is dat kwalitatieve gegevens, zoals uit onze studie, lastig zijn om te zetten in een inschatting van de geldelijke baten. Wel kan op algemener niveau worden beredeneerd dat de kunst leidt tot meer kwaliteit van leven en positieve gezondheid, en die weer samenhangt met verminderd zorggebruik.
Recht doen aan
Het blijkt ingewikkeld, zo niet onmogelijk, om tot een gedetailleerde berekening te komen van de kosten en met name de baten die recht doet aan de kunstactiviteiten en de waarde die het voor ouderen heeft. De vraag is dan ook of het wenselijk is (of dat we ons op een dwaalspoor begeven, zoals een co-onderzoeker het benoemde). De bevindingen van de kosten-baten analyse binnen dit onderzoek zijn gebaseerd op de informatie voor zover voorhanden. Echter dit zijn uiteindelijk constructies van kosten en baten van een drietal denkbeeldige kunstactiviteiten: in het verpleeghuis, een ingebed kunstproject in een culturele organisatie en een losstaand kunstinitiatief.
Dit roept de vraag op of het mogelijk en wenselijk is om de kosten en baten te kwantificeren en meten over langere termijn en met een controle groep ter vergelijking? Heeft dit zin, want het gaat dan alleen om specifieke activiteiten in een specifieke context? Dank aan een muziekimprovisatie voor ouderen met dementie. En de vraag is vooral: wil je dit meten, en met het oog waarop wil je dat?
Discussie over kosten en baten
Overall is de vraag of rendement versmald kan en moet worden tot economische waarde, en in hoeverre het rendement meetbaar en in geld is uit te drukken. Zouden we niet een veel breder begrip van rendement of baten moeten hanteren om recht te doen aan de waarde van kunstactiviteiten? Zou een kwalitatieve en narratieve analyse niet passender zijn om de baten inzichtelijk te maken? We lezen allemaal de betekenis van kunst in relatie tot gezondheid in bijvoorbeeld de 470 verhalen en de foto’s die gemaakt zijn in dit onderzoek? En als we kunst in de zorg gaan monetariseren, wat gaat er dan verloren? Moeten we de bewijslast niet zoeken in de ervaringen van ouderen zelf en de uitkomsten van dit onderzoek, en de vele andere internationale onderzoek, collectief over de bühne brengen om mensen te overtuigen? Dat is ook noodzakelijk blijkt uit de resultaten van het deelonderzoek rondom verduurzaming. Gemeenteambtenaren en bestuurders in zorginstellingen zien positionering en PR als een belangrijke strategie om kunstactiviteiten te kunnen verduurzamen.
Voor- en nadelen van kosten en baten
Wat zijn de voor- en nadelen van een kosten-baten analyse, was de vraag in de programmacommissie. De voordelen zijn, zoals we ook al in ons initiële voorstel van dit onderzoek beschreven, dat er aandacht is voor de behoefte die leeft onder sommige stakeholders. Het gesprek over het nut en de waarde van een rendementsanalyse vanuit verschillende perspectieven was waardevol. Echter de nadelen zijn ook aanwezig. Veel kunstenaars waren neergeslagen na het delen van de resultaten van de maatschappelijke rendementsanalyse. Ze voelden zich niet serieus genomen, en gaven aan dat deze uitkomsten hen absoluut niet helpen bij het verduurzamen van hun werk. Een ander nadeel is dat de focus op kosten en baten de andere relevante onderzoeksvragen die er leven in het gebied van Kunst & Gezondheid overschaduwen.
Wij voelen als onderzoeksteam meer voor een focus op betekenis geven aan de ervaring van ouderen en de mensen om hen heen: Wat doet het maken van kunst met hen, hoe komt dat gevoel, die waarde tot stand en wat betekent dit in de context van hun leven? Vervolgens is het de uitdaging om deze verhalen en ervaringen op een kritische manier te analyseren en te delen met de wereld op een manier die voelbaar is en te begrijpen door niet enkel de wetenschap, maar ook diegenen die een wezenlijk verschil willen maken in het leven van ouderen. Kunstenaars die betrokken zijn in ons onderzoek zijn al dagelijks op zoek naar partners in deze missie, we hopen dat ons onderzoek daaraan kan bijdragen.
Publicaties uit dit onderzoek
Ons onderzoek levert diverse producten op, van een wat meer kunstzinnig product met museum erin over Kunst in de Zorg, tot toegankelijke debrief en wetenschappelijke publicaties. Met deze eerste twee verwachten wij dat belangrijke stakeholders gevoel krijgen bij de waarde en mechanismen van kunstprojecten in de zorg. Deze publicaties kunnen ook worden gebruikt om het gesprek aan te gaan met stakeholders. Zie onze bibliotheek.
Kunst is wat waard. Een beschrijving door een deelnemer…